نقش سازمان بورس در نظارت حقوقی بر معاملات الگوریتمی و مقابله با دستکاری بازار سرمایه
نویسنده: واحد پژوهش موسسه حقوقی عدل گستر
چکیده: با گسترش فناوری‌های نوین در حوزه مالی، معاملات الگوریتمی به یکی از مهم‌ترین ابزارهای معاملاتی در بازار بورس تبدیل شده‌اند. هرچند این نوع از معاملات می‌توانند با افزایش سرعت و نقدشوندگی به بهبود عملکرد بازار کمک کنند، اما بدون نظارت و قانون‌گذاری دقیق، بستری برای سوءاستفاده و دستکاری در قیمت‌ها فراهم می‌کنند. این مقاله با نگاهی تحلیلی-حقوقی به بررسی نقش سازمان بورس در شناسایی، نظارت و مقابله با سوءاستفاده‌های احتمالی در این حوزه می‌پردازد.
مقدمه: معاملات الگوریتمی یا «Algorithmic Trading» به معاملاتی گفته می‌شود که از طریق برنامه‌های کامپیوتری و بدون دخالت مستقیم انسان انجام می‌گیرند. در سال‌های اخیر، با گسترش دانش مالی و توسعه سامانه‌های معاملاتی، شاهد رشد سریع این نوع معاملات در بازار سرمایه ایران بوده‌ایم. در کنار مزایایی مانند سرعت بالا، حذف هیجانات انسانی و کارایی، این نوع معاملات در صورت عدم کنترل می‌توانند موجب اخلال در بازار، بروز معاملات صوری و دستکاری قیمت‌ها شوند. از این‌رو، نظارت دقیق سازمان بورس بر بسترهای فنی و رفتاری معاملات الگوریتمی از منظر حقوقی اهمیت ویژه‌ای دارد.
۱. چیستی و جایگاه معاملات الگوریتمی معاملات الگوریتمی به کارگیری دستورهای از پیش تعیین‌شده و خودکار برای خرید و فروش اوراق بهادار است. این معاملات اغلب بر اساس شاخص‌های فنی یا داده‌های بازار، در کسری از ثانیه اجرا می‌شوند. در ایران نیز، طبق دستورالعمل اجرایی معاملات الگوریتمی مصوب سازمان بورس در سال ۱۳۹۹، شرایطی برای صدور مجوز فعالیت برای شرکت‌های دارای الگوریتم تدوین شده است.
۲. مصادیق حقوقی دستکاری بازار در معاملات الگوریتمی برخی از الگوریتم‌ها با نیت ایجاد قیمت‌های کاذب یا حجم‌های غیرواقعی طراحی می‌شوند؛ از جمله:
Spoofing: ارسال سفارشات جعلی و حذف آن‌ها قبل از اجرا
Layering: درج چندین سفارش در سطوح مختلف برای فریب بازار
چنین رفتارهایی در تعارض با ماده ۴۶ قانون بازار اوراق بهادار است که انجام معاملات متقلبانه و دستکاری بازار را جرم تلقی کرده و برای آن مجازات در نظر گرفته است.
۳. مسئولیت حقوقی فعالان متخلف مطابق مواد ۴۶ و ۴۹ قانون بازار اوراق بهادار، افرادی که به‌صورت آگاهانه مرتکب معاملات متقلبانه شوند، علاوه بر ابطال معاملات، مشمول مجازات‌های کیفری (حبس و جزای نقدی) نیز خواهند بود. سازمان بورس نیز اختیار دارد تا کدهای معاملاتی مشکوک را تعلیق یا مسدود نماید.
۴. اقدامات سازمان بورس و چالش‌های اجرایی سازمان بورس برای شناسایی و مقابله با تخلفات الگوریتمی، ابزارهایی چون:
سامانه نظارت برخط (SMART)
تحلیل جریان سفارشات
ثبت گزارش تخلفات الگوریتمی را به کار گرفته است. با این حال، ضعف در شناخت فنی کارشناسان حقوقی، نبود آیین‌نامه شفاف و نارسایی در پیگرد قضایی، مانع اجرای مؤثر قوانین می‌شود.
۵. پیشنهادات اصلاحی برای بهبود وضعیت حقوقی معاملات الگوریتمی، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:
تدوین آیین‌نامه جامع و مستقل برای معاملات الگوریتمی با مشارکت متخصصان فنی و حقوقی
آموزش قضات و دادستان‌های اقتصادی در خصوص ماهیت الگوریتم‌ها
الزام شرکت‌های فعال در معاملات الگوریتمی به شفاف‌سازی استراتژی‌ها و الگوریتم‌ها
نتیجه‌گیری: در شرایطی که بازار سرمایه ایران به سمت دیجیتالی شدن گام برمی‌دارد، نظارت حقوقی دقیق بر ابزارهای نوین مانند معاملات الگوریتمی ضرورتی انکارناپذیر است. سازمان بورس باید ضمن ارتقاء دانش فنی نیروهای نظارتی، با تدوین قوانین اختصاصی و برقراری ارتباط مستمر با نهادهای قضایی، زمینه اجرای مؤثر قانون و حمایت از حقوق سرمایه‌گذاران را فراهم کند
منابع:
1. قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، مصوب ۱۳۸۴.
2. دستورالعمل اجرایی معاملات الگوریتمی، سازمان بورس و اوراق بهادار، ۱۳۹۹
3. نظری، سیدمهدی. “بازار سرمایه و حقوق کیفری.” نشر میزان، ۱۳۹۹.
4. نیک‌نژاد، سحر. “بررسی معاملات الگوریتمی در بورس اوراق بهادار.” فصلنامه پژوهش‌های حقوق اقتصادی، ۱۴۰۰.
5. سایت رسمی سازمان بورس و اوراق بهادار: www.seo.ir